Jan Amos Komeński (1592 – 1670) jest czeskim pedagogiem, filozofem i duchownym ewangelickim. Uważany jest za reformatora i myśliciela epoki zwanej nowożytnością Jego postać - obok innych sławnych postaci tego okresu- zaważyła na biegu historii, rozwoju kultury, nauki, cywilizacji, od czasów najdawniejszych po współczesność. Można użyć stwierdzenia, że myśliciel ten zdobywał i zmieniał świat, zapisując się trwale w jego historii, oddziałując na myśl filozoficzną, życie społeczne i religijne, zarówno pozytywnie, jak i negatywnie. Komeński był wielkim człowiekiem, miał skomplikowany i momentami imponujący życiorys; uczestniczył w wielkich wydarzeniach różnych krajów, stworzył doniosłe i nieśmiertelne dzieła.
Po raz pierwszy z poglądami pedagogicznymi zapoznał się w czasie studiów w Herborn, gdzie od roku 1611 studiował teologię reformowaną i filozofię. W roku 1613 w Heidelbergu zapoznał się z ideą irenizmu chrześcijańskiego; w 1614 roku rozpoczął pracę jako dyrektor szkoły w Przerowie; w roku 1616 został duchownym braci czeskich, a w roku 1627 był zmuszony opuścić ojczyznę na skutek prześladowań religijnych i udał się do Polski wraz z grupą braci czeskich, aby w roku 1628 osiąść w Lesznie i podjąć pracę w miejscowym gimnazjum. Tutaj powstały jego największe dzieła, które przyniosły mu rozgłos międzynarodowy. W r. 1632 został wybrany na seniora Jednoty Braci Czeskich i był m. in. odpowiedzialny za protokoły synodów kościelnych ; a od 1636 roku także za nadzór szkolny.
Komeński, odbywając liczne podróże po Polsce i Europie, propagował własne idee pedagogiczne. W Anglii zaprezentował projekt reformy życia kulturalnego i politycznego, w Szwecji pomagał w opracowaniu planu reformy systemu szkolnego oraz opracowywał podręczniki. jednocześnie bywał w Gdańsku, Elblągu i Toruniu, doskonaląc swoje koncepcje pedagogiczne i zarazem biorąc udział w przygotowaniu do Zjazdu innowierców, organizowanego przez Bogusława Radziwiłła; zbierał także informacje dla Szwedów o sytuacji w Rzeczypospolitej. W 1645 roku brał udział jako reprezentant Jednoty w Collequium Charitativum – dyspucie teologicznej , będącej próbą pojednania pomiędzy katolikami a protestantami. W r. 1648 powrócił znowu do Leszna, gdzie został superintendentem braci czeskich. Dwa lata później współpracował przy organizacji gimnazjum w Sierakowie, w którym w pełni realizował swój nowatorski program dydaktyczny. Następnie ten dydaktyczny model powielił na Węgrzech w Sárospatak. W okresie najazdu szwedzkiego na Polskę (1655 – 1660) poparł Szwedów, pisząc na ich cześć panegiryk oraz odezwę (1656), wzywającą Polaków do wyrzeczenia się katolicyzmu i króla Jana II Kazimierza. Działania te, oraz poparcie udzielone Szwedom przez innowierców spowodowało akcję odwetową wojsk polskich, które po zdobyciu na Szwedach Leszna (1656) spaliły miasto. Komeński utracił wówczas bibliotekę oraz rękopisy i musiał uchodzić na Śląsk , następnie osiadł w Amsterdamie, gdzie spędził resztę życia; tam też wydał Opera didaktica omnia (1657).
W Amsterdamie kontynuował pracę nad projektem „naprawy ludzkich rzeczy” a miała temu służyć m.in. edukacja, która była rozumiana jako pampedia (Pampaedia 1948, wydanie polskie 1973), a więc teoria powszechnego kształcenia całego rodzaju ludzkiego - wszystkich o wszystkim i przez całe życie – obejmująca szkołę narodzin, dziecięctwa, chłopięctwa, wieku dojrzewania, wieku młodzieńczego, wieku męskiego oraz starości i śmierci.
Był prekursorem współczesnej dydaktyki oraz twórcą koncepcji jednolitego systemu szkolnictwa. Był zwolennikiem egalitaryzmu wykształcenia ; sformułował nowoczesne ujęcie encyklopedyzmu dydaktycznego, zasady poglądowości oraz idei edukacji permanentnej.
Komeński był wielkim europejczykiem, człowiekiem światowym. Świadczą o tym liczne podróże po całej niemalże Europie, w tym po Polsce. Na owe czasy jego podróże i kontakty z różnymi krajami i miastami, słynącymi z poszukiwań prawdy i kultu wiedzy wydają nam się – nawet na początku XXI wieku - wciąż zdumiewające i zadziwiające, tak jak zadziwiający jest upór w pracy nad teoretycznym i praktycznym przygotowaniem do wychowania i nauczania człowieka. Komeński największą wagę przywiązywał do wychowania. Ta problematyka była naczelną problematyką jego myśli. Teoretyczne i praktyczne prace w zakresie pedagogiki były najpełniejszym wyrazem jego filozoficznych i społecznych poglądów.
Z naprawą wychowania wiązał swe nadzieje na naprawę świata, z tego stanowiska określał więc zadania i cele wychowawcze „jako wspólne dobro ludów”. W swoich pracach uwydatnił rolę wychowania dla poprawy stosunków między narodami, dla powszechnego pokoju, dla wspólnego dobra wszystkich ludzi. Nadszedł czas, aby uderzyć w dzwon na przebudzenie, aby wyrwać ludzi z bierności i odrętwienia, w którym pozostają widząc niebezpieczeństwo, jakie zagrażają im i ich bliskim. Jako pierwsi powinni się przebudzić Europejczycy, aby następnie porwać za sobą wszystkie inne narody i zespolić je razem. Zgodnie z tym postulatem Komeński troszczył się o międzynarodowy rozwój nauk, a zwłaszcza sztuki wychowania, nawiązywał kontakty z różnorodnymi instytucjami, postulował nowe formy organizacyjne takiej pracy. W związku z programem międzynarodowej współpracy Komeński podejmował wysiłki, zmierzające do usunięcia różnić dzielących narody, a więc różnic w wyznaniach, a także i różnic języków. Rozważał możliwość języka uniwersalnego.
Jan Amos Komeński XVII- wieczny pedagog, filozof i teolog czeski, którego drugą ojczyzną była Polska – Leszno wciąż żyje wśród nas i fascynuje nas swoją mądrością. Zdumiewa fakt, że w XXI wieku odkrywamy aktualność jego dzieł, jego filozofii i pedagogiki. Jego poglądy daleko bowiem wyprzedzają poza epokę, w której żył i tworzył. Dzisiaj wiążemy ją z daleko idącą integracją europejską i ekumenizmem. WSPÓŁCZEŚNIE KONTYNUUJEMY DZIEŁO KOMEŃSKIEGO NA MIARĘ JEGO MARZEŃ O INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ. Europejczycy, pasjonujący się Janem Amosem Komeńskim podkreślają, że Polska ( głównie Leszno) stała się drugą ojczyzną tego reformatora, a jego najważniejsze dzieła powstały właśnie tutaj.
Od niepamiętnych już czasów staramy się poznać, zgłębić, zrozumieć i zinterpretować idee Jana Amosa Komeńskiego, rozpoznać znaczenie dziedzictwa pedagogicznej myśli uczonego we współczesnej Europie, która w procesie integracji poszukuje nowej tożsamości. Przedmiotem refleksji staje się uniwersalne przesłanie jego idei wychowawczych, wyprzedzających swoje czasy i przekraczających ówczesne wyznaniowe i kulturowe bariery. Wciąż zadajemy sobie pytanie: W jakim zakresie idee te pozostają dzisiaj aktualne i czy mogą one stać się inspiracją dla nowych teorii rozwijanych w globalnej cywilizacji XXI wieku?
W zakresie pozapedagogicznej działalności Komeńskiego na szczególne podkreślenie zasługują: jego starania o pojednanie kościołów; liczne apele o „naprawę świata”, w tym o trwały pokój; próby zbudowania międzynarodowej współpracy, czemu miało służyć między innymi utworzenie Collegium lucis - instytucji stanowiącej swego rodzaju ministerstwo oświaty i nauki; żądanie demokratyzacji nauczania, łącznie z dopuszczeniem do korzystania z oświaty dziewcząt i osób niepełnosprawnych.
Jan Amos Komeński jawi nam się współcześnie jako nauczyciel Europy a nawet jako „nauczyciel narodów”. Ważną rolę dla zrozumienia koncepcji pedagogicznej Komeńskiego i jego podejścia do problemów nauczania oraz interesującej nas roli nauczyciela, odgrywa swoista filozofia życia zwana przez niego pansofią. Zawierała ona w sobie przesłanie pedagogiczne. Sam Komeński określał pansofię jako swoistą wszechwiedzę – pojętą nie tylko w zakresie intelektualnym, jako np. rodzaj jakiegoś encyklopedyzmu, lecz jako przekaz tego wszystkiego, co dotyczy ludzkiej świadomości i co ujmuje w regułę: nauczać wszystkiego, o wszystkim, każdego (docere omnes, circa omnia, omnino).
Można zauważyć, że zainteresowania Komeńskiego idą w trzech kierunkach: społecznym, politycznym i wychowawczym, którym to kierunkom możemy przypisać trzy źródła: Biblia, natura i człowiek oraz trzy podstawowe narzędzia: wiara, zmysły i rozum. Tego rodzaju triady stają się dość charakterystyczne dla ujęcia teoretycznego tego wszystkiego, co wytworzyła ludzkość, a co ostatecznie znajdowałoby swoje uzasadnienie w Trójcy Osób Boskich. Odpowiada to także okresowi baroku, który poszukiwał tego rodzaju harmonii i reguł.
Jan Amos Komeński jest nam bliski jako filozof ekumeniczny i czołowy budowniczy solidnych podstaw pod gmach nowoczesnej dydaktyki i jej pierwszego systemu, w którym określił ją jako „sztukę nauczania”; jako twórca pierwszego uniwersalnego systemu, przeznaczonego dla wszystkich ludzi bez względu na ich pozycję społeczną czy ekonomiczną, wyznanie, rasę lub narodowość, sprawność fizyczną i psychiczną.
Wspomniana już kontrowersyjność w działalności oraz poglądach Komeńskiego w sposób szczególny przejawiła się w stosunku do Polski, jego drugiej ojczyzny: jako wybitny przedstawiciel reformacji Kościoła chrześcijańskiego Komeński nieustannie dyskutował - a nawet można powiedzieć - walczył z Kościołem katolickim w Polsce. Właśnie dlatego przez niektórych badaczy jest on postrzegany wyłącznie jako zdrajca i wróg państwa polskiego (szczytem tego punktu widzenia stała się wydana w Londynie w roku 1964 książka Jędrzeja Giertycha U źródeł katastrofy dziejowej Polski: Jan Amos Komensky). Nie możemy jednak zapominać licznych kontaktów Komeńskiego z wybitnymi Polakami i jego działalności pedagogicznej, wychowawczej i wydawniczej w Lesznie (życiu Komeńskiego w Polsce została poświęcona książka Łukasza Kurdybachy: Działalność Jana Amosa Komeńskiego w Polsce, PZWS, Warszawa 1957).
Komeńskiego filozofia wychowania i kształcenia akceptuje prawo każdej jednostki ludzkiej do rozwoju poprzez kreację edukacyjną. Humanistyczna wartość tego wyjątkowego i uniwersalnego postulatu polega na szczególnej misji człowieka mądrego i etycznego w nowym świecie, a wiedza i wychowanie uczynią świat lepszym i pełnym ludzkiego szczęścia. Komeński wszystkich przekonywał, że człowieka formuje jego własna praca nad sobą. Jedynym i najlepszym tworzywem do ukształtowania człowieka prawdziwego, autentycznie ludzkiego jest wiedza.